Gần bốn mươi năm sau, dân số thủ đô hơn 8 triệu người sau bốn lần điều chỉnh địa giới hành chính. Tô Lịch giờ là dòng nước đen đặc chảy xuyên qua 6 quận nội thành. Mỗi ngày, con sông hứng trực tiếp 150.000 m3 nước thải sinh hoạt của một triệu cư dân thành phố. Dọc khúc sông dài 14 km từ Cầu Giấy đến Thanh Trì có 280 cống xả thải. Những họng cống hình tròn, hình hộp, rộng từ một đến 5 mét, nằm trên thân bờ kè, cách nhau khoảng 50 mét.

Dòng nước đen mà Tô Lịch tiếp nhận chỉ là 1/6 lượng nước thải sinh hoạt hàng ngày ở Hà Nội. Mỗi ngày, người dân thủ đô giật bồn cầu, nấu ăn, tắm giặt… xả ra khoảng 900.000 m3 nước thải sinh hoạt. Chưa kể, còn khoảng 300.000 m3 nước thải công nghiệp, y tế, làng nghề. Hơn 2.000 cơ sở sửa chữa, rửa xe, kinh doanh xăng dầu thải trực tiếp dầu, mỡ ra hệ thống thoát nước.

Nước thải sinh hoạt mang theo cặn bã hữu cơ, xà phòng, hóa chất, kim loại nặng và vi trùng gây bệnh đổ vào cống chung của thành phố. Chảy qua hệ thống cống rãnh chằng chịt cho đến khi ra mương, sông, nước chuyển màu đen. Lượng dầu mỡ trong nước luôn dao động 0,5-2,5 mg/l, cao hơn quy định cho phép 2-3 lần. Dòng nước ô nhiễm chảy về trạm bơm và bơm ra sông Hồng, sông Đáy, gây ảnh hưởng đến các nhà máy nước sạch khu vực hạ lưu.

Theo thống kê năm 2019 của Công ty Thoát nước Hà Nội, chỉ 22% nước thải được gom qua nhà máy xử lý; 78% còn lại xả thẳng ra sông hồ, kênh mương.

Với hệ thống tiêu thoát nước do “lịch sử để lại”, nước thải và nước mưa của Hà Nội hiện chung một đường ống. Trước thực trạng này, GS Vũ Trọng Hồng lo ngại, “những tích tụ của đô thị hóa lẫn công nghiệp như những đợt sóng ngầm, len lỏi dần vào đời sống cư dân thành phố. Cho đến một thời điểm nào đó, nó có thể bùng nổ thành thảm họa không xử lý được nữa”.

Ông Hồng phân tích, kim loại hoặc một số chất trong nước thải không qua xử lý ngấm vào đất, nước ngầm lâu năm có thể tích tụ thành chất độc. Chúng quay trở lại đời sống dân cư qua thức ăn, nước uống hàng ngày. “Lúc bùng phát là đại dịch bệnh, hoặc gây ra những căn bệnh quái ác, không đơn thuần là hôi và bẩn nữa”, ông nói.

Nhắc đến hệ thống gom chung nước mưa và nước thải nêu trên, ông Hoàng Văn Nghiên, nguyên Chủ tịch TP Hà Nội coi là “ăn cơm mới nói chuyện cũ”. Mười năm ông lãnh đạo Hà Nội (1994-2004) là thời kỳ đất nước chuyển mình từ bao cấp sang mở cửa. Công việc ngổn ngang khiến chính quyền thủ đô phải cân nhắc “đặt lên bàn cân việc nào trước, việc nào sau”. Miếng ăn, cái mặc được ưu tiên hơn xử lý nước thải.

Năm 1998, dự án thoát nước Hà Nội khởi động. Với tổng đầu tư 550 triệu USD từ nguồn vay ODA của Nhật, hệ thống được kỳ vọng sẽ giải quyết úng ngập cho đô thị lõi thủ đô, ranh giới từ sông Tô Lịch đến sông Hồng. Hệ thống cống nội đô dù được nâng cấp, vẫn gom chung nước mưa và nước thải vào cùng một đường ống, rồi xả thẳng ra mương, sông.

“Lúc ấy lấy đâu ra tiền làm? Một ống cống chạy ngầm trong phố đâu phải là chuyện đơn giản”, ông Nghiên lý giải. Việc mà chính quyền làm được khi ấy là “dọn dẹp, cho kè lại mấy con sông”. Hai mươi năm sau nhìn lại, ông nhận ra Hà Nội đã chậm trễ nhiều năm trong việc xử lý nước thải. Cách tối ưu, theo ông bây giờ là “dứt khoát cống hóa cả bốn con sông trong nội thành (gồm Tô Lịch, Kim Ngưu, Lừ, Sét) để hạn chế ô nhiễm phát tán ra môi trường; không nên phơi mãi ra để người dân thủ đô phải chịu”.

“Nước thải, nước mưa không được phân tách thành hệ thống riêng biệt dẫn đến rất nhiều hệ lụy”, ông Bùi Ngọc Uyên, đại diện Công ty Thoát nước Hà Nội cho biết. Các loại chất thải hữu cơ, bùn đất, nước mưa trộn lẫn gây tắc cống, chảy xuống ao hồ gây ô nhiễm và ảnh hưởng đến hệ thống thủy sinh.

Năm 2015, Trung tâm nghiên cứu môi trường và cộng đồng CECR khảo sát 30 hồ Hà Nội. Kết quả 25 hồ có dấu hiệu ô nhiễm đến ô nhiễm rất nặng. Quanh các miệng hồ Giảng Võ, Nghĩa Tân, Thủ Lệ… nhóm khảo sát đều tìm được 3-6 cống xả thải trực tiếp nước sinh hoạt xuống hồ.

Kết quả quan trắc liên tục từ năm 2014 đến 2018 cho thấy, chỉ số chất lượng nước (WQI) của các dòng sông trong nội thành đều dưới mức 25, tương ứng ký hiệu màu đỏ. Riêng sông Tô Lịch đoạn chảy qua Nghĩa Đô, chỉ số có năm còn xấp xỉ 0, đồng nghĩa với nguồn nước đã bị ô nhiễm rất nặng.

Tháng 7/2009, HĐND TP Hà Nội họp kỳ thứ 18 ra nghị quyết xử lý 3 vấn đề ô nhiễm môi trường bức xúc nhất trên địa bàn. Đó là thu gom chất thải rắn, xử lý ô nhiễm nước mặt và môi trường không khí. Hà Nội định hướng từng bước tách nước thải và xử lý trước khi đổ vào sông, hồ; nâng cao năng lực xử lý tại nguồn cho cư dân, nhà hàng, làng nghề, cơ sở y tế, công nghiệp. Cho đến nay, chưa có dự án tách riêng nước thải nào được khởi động.

Năm 2016, thành phố khởi công xây dựng nhà máy xử lý nước thải Yên Xá (Thanh Trì) với tổng vốn đầu tư 16.200 tỷ đồng. Công trình thu gom, xử lý nước thải cho 7 quận, huyện, kỳ vọng “hồi sinh” các dòng sông chết. Nhà máy dự kiến năm 2019 hoàn thành, nhưng đến tháng 9 mới đạt khoảng 10% khối lượng.

“Sông Tô nước chảy trong ngần/ Con thuyền buồm trắng bơi gần bơi xa”, chỉ còn xuất hiện trong ký ức thầy giáo Hồng, về đám sinh viên thủy lợi ngày ấy vừa gánh đất, vét bùn, vừa đọc thơ trêu ghẹo nhau.

Sông Tô bây giờ không có con thuyền buồm trắng nào, chỉ có thuyền sắt của nhân viên môi trường đô thị ngày ngày vớt rác ùn ứ để khơi thông dòng thải. Người Hà Nội đi ngang qua Tô Lịch đều bịt mũi, đeo khẩu trang. Chỉ có ông tiến sĩ môi trường người Nhật dám ngụp lặn trong bể thí điểm làm sạch nước sông, để chứng minh một điều: Nước sau xử lý đã đạt tiêu chuẩn, có thể rửa mặt.

Trong số các ao, hồ bị ô nhiễm và có dấu hiệu ô nhiễm trên địa bàn 6 quận (Ba Đình, Hoàn Kiếm, Đống Đa, Hai Bà Trưng, Cầu Giấy, Tây Hồ), quận Đống Đa có số lượng ao, hồ có nguồn nước bị ô nhiễm nặng và rất nặng nhiều nhất. Ví dụ như hồ Linh Quang, hồ Ba Mẫu, hồ Văn Chương. Điển hình là hồ Văn Chương (Đống Đa) là hồ ô nhiễm nghiêm trọng nhất. Khoảng 10 năm trở lại đây, nhiều hộ dân ở xung quanh đổ đất lấn chiếm, xây dựng nhà ở, công trình phụ, điểm kinh doanh phế liệu, chuồng trại chăn nuôi gia súc, gia cầm… khiến mặt hồ ngày càng bị co hẹp. Phế thải, nước thải, các chất cặn bã trong sinh hoạt, chăn nuôi, kinh doanh của các hộ dân quanh bờ được “tống” xuống khiến hồ Văn Chương ngày càng ô nhiễm nghiêm trọng. Nước hồ đen đặc, quanh bờ ngập ngụa rác, ruồi muỗi nhiều vô kể và thường xuyên bốc mùi hôi tanh rất khó chịu.